Poczucie własnej wartości jest fundamentem, na którym młody człowiek buduje swoją osobowość. Warunkuje ono satysfakcję z podejmowanych działań, poczucie spełnienia i szczęśliwe życie. Pozwala nam być otwartym na świat i daje siłę do realizacji swoich marzeń i celów. Pozwala na zrozumienie i akceptację zarówno swoich zalet, jak i wad oraz uznania, że jest się wartościowym człowiekiem. Młody człowiek odczytuje swoje sukcesy i porażki jako informacje o swojej niepowtarzalności. Poczucie własnej wartości jest więc przekonaniem o tym, jacy jesteśmy i wiarą w to, że jesteśmy wartościowi. Możemy myśleć o poczuciu własnej wartości, jako o pancerzu ochronnym, który pomaga nam mierzyć się z trudnościami, jakie podsyła nam los.

Okres szkolny, w którym dziecko – z jednej strony mierzy się z ocenami szkolnymi, z drugiej – z krytycznym okiem rówieśników, jest prawdziwym wyzwaniem dla poczucia własnej wartości młodych ludzi. To czas, w którym wiara w siebie jest nieustannie wystawiana na ciężkie próby, poprzez porównywanie do innych, zwracanie uwagi na błędy, stałe odczytywanie sygnałów, jakie dają bliskie osoby na temat tego jaki uczeń jest – a jaki nie jest, co potrafi – a czego nie. Z uwagi na te wyzwania, dzieci w okresie edukacji szkolnej wymagają nieustannego wzmacniania. Warto w ten proces zaangażować rodziców, ponieważ to oni, jako główni opiekunowie, mają na te działania największy wpływ. Ten temat można poruszyć np. podczas godziny wychowawczej, wspólnie zastanawiając się nad znaczeniem zagadnienia, jakim jest poczucie własnej wartości. Następnym ważnym krokiem, może być informacja dla rodziców co mogą zrobić, by wspierać swoje dzieci.                                                               

Wskazać rodzicom kierunek na bezwarunkową akceptację swojej pociechy:                                                                                   

• obdarzanie zaufaniem,
• okazywanie wiary w pozytywne intencje dziecka,
• okazywanie szacunku dziecku,
• wyznaczanie granic,
• zachęcanie do samodzielności,
• oddawanie wyboru tam, gdzie to możliwe,
• wykazywanie zainteresowania i docenianie podejmowanego wysiłku.                      

Nauczyciele, mimo ograniczeń jakie niesie system, również mogą skorzystać z kilku narzędzi zwiększających poczucie własnej wartości u swoich uczniów.

Brak szufladek

Samospełniająca się przepowiednia to zjawisko, które polega na dostosowaniu swojego zachowania do oczekiwań ważnych i wiarygodnych osób. Oznacza to, że uczeń, który słyszy o sobie określenia typu: leniwy, błazen, cichy czy też oceniające komunikaty takie jak: „Ty nigdy nic nie wiesz”, „z Ciebie nic już nie wyrośnie”, właśnie w ten sposób się zachowuje. Idealnie obrazują to badania Rosenthala z 1965 roku. Badacz po przeprowadzeniu testów na dzieciach rozpoczynających naukę w szkole, wskazał nauczycielom grupę uczniów, która uzyskała niezwykle wysokie wyniki, a tym samym można było przypuszczać, że poczynią oni duże postępy w trakcie roku szkolnego. Rzeczywiście tak było, pod koniec roku szkolnego uczniowie zostali przebadani testami inteligencji, a wyniki pokazały wzrost na skali IQ średnio o 22 punkty.

Kluczem tej historii jest to, że badacze wskazali uczniów z predyspozycjami intelektualnymi całkowicie losowo. Badacze postawili więc tezę, że to oczekiwania nauczycieli wobec uczniów i ich podejście do nich miały wpływ na lepsze wyniki w testach IQ niż u rówieśników.

Aktywna praca

Warto oddać dzieciom pewne obszary, w których mogą one podejmować samodzielne decyzje, tym samym dając im informację, że uważamy je za osoby kompetentne i godne zaufania. Zarówno młodsze dzieci, jak i nastolatków, wesprą specjalnie przydzielone im role, np. asystenta podczas lekcji. Istotne jest również pokazanie uczniom, że ważne są dla nas ich emocje i odczucia – nie negowanie ich, a zauważenie. Warto powiedzieć: „widzę, że martwisz się dzisiejszym sprawdzianem” zamiast „nie ma się czego bać” czy też „jeśli się nauczyłeś, to będzie dobrze”.

Należy też zrezygnować z porównywania uczniów. Poza rzeczami, które robimy na co dzień, warto poświęcić specjalny czas na prace z uczniami w obszarze kształtowania poczucia własnej wartości, proponując im różne ćwiczenia. Zależnie od wieku dzieci, ćwiczenia będą realizowane na różnym poziomie, lecz temat działań jest odpowiedni dla każdej grupy wiekowej. Warto zacząć od wspólnego zastanowienia się co to znaczy, że ktoś jest wyjątkowy i niepowtarzalny. Innym pomysłem jest zachęcenie podopiecznych do stworzenia własnego słoika sukcesów, do którego dzieci będą wrzucać małe karteczki z zapisanymi dokonaniami. Możemy podpowiedzieć, by poszukiwali ich w różnych obszarach, zarówno w domu, szkole jak i relacjach z innymi. Bardzo dobrą strategią do zachęcenia uczniów, aby przyjrzeli się swoim sukcesom jest wręczenie im pustego dyplomu, na którym samodzielnie muszą napisać za co go dostali. Wspierające dla uczniów będzie też posłuchanie historii o tym, jak ich nauczyciele radzili sobie z trudnościami w dzieciństwie.

Wzmocnienia

Mądre wzmocnienie to dostrzeżenie tego, że dziecko się rozwija, docenienie jego wysiłku i pracy. Oceny budują samoocenę (która może być bardzo chwiejna), kształtują wyłącznie motywacje zewnętrzną. Z tego względu tam, gdzie to możliwe, warto je zastąpić pochwałą słowną lub sprawić, by towarzyszyły im wzmocnienia.

Carol Dweck w 2006 roku przeprowadziła eksperyment, który jest odpowiedzią na pytanie co to znaczy chwalić mądrze. Badaczka przeprowadziła test inteligencji wśród uczniów. O swoich wynikach dzieci były informowane podczas indywidualnej rozmowy. Uczniowie z grupy pierwszej usłyszały komunikaty: „poszło Ci świetnie! Musisz być bardzo mądry!” Natomiast uczestnicy rozmowy z drugiej grupy: „poszło Ci świetnie, musiałeś ciężko pracować!” Drugi etap badania polegał na rozwiązaniu kolejnego testu. Tym razem uczniowie mogli wybrać czy wolą napisać  test o podobnym poziomie trudności, co poprzedni, czy trudniejszy.  Dzieci z grupy „mądrych” wybierały test łatwiejszy, te z grupy „ciężko pracujących” sięgali po test trudniejszy. Trzecim etapem tego badania, było rozwiązanie bardzo trudnego testu, który przewyższał możliwości uczniów, wyniki nie były więc dobre. „Mądre” dzieci  uznały to za swoją porażkę, dzieci „pracowite” uznały, że muszą więcej ćwiczyć. Czwarty, ostatni etap eksperymentu był testem bardzo prostym. Dzieci z pierwszej grupy napisały go słabiej, niż swój pierwszy test, dzieci „pracowite” osiągnęły świetne wyniki. Badanie to pokazuje nam, że uczniowie, którzy zostali docenieni za włożony wysiłek, wierzyły, że swoją inteligencję można ćwiczyć. Dzieci, które słyszały, że są mądre, uznały swoją mądrość za stałą cechę, na którą nie mają wpływu, a tym samym porażka spowodowała, że zwątpili w swoje możliwości. Eksperyment Carol Dweck jest wskazówką jak ważne jest, by zwrócić uwagę na wysiłek uczniów, pokazać im naszą wiarę w ich możliwości. Pochwała powinna opisywać, a nie oceniać dokonania dziecka. „Jesteś mistrzem matematyki” można łatwo zdyskredytować przy pierwszej porażce, ale np. „nauczyłeś się całej tabliczki mnożenia” jest już zauważeniem włożonej pracy.

Poczucie własnej wartości nie jest cechą wrodzoną, a czymś, co kształtuje się na podstawie doświadczeń. Dzięki ważnym dla siebie osobom – rodzicom, rówieśnikom i nauczycielom, dzieci uczą się jak lubić i akceptować siebie. Akceptacja emocji, potrzeb i rozwoju, wspierające rozmowy, dostrzeganie wysiłku, możliwość podejmowania decyzji i popełniania błędów pełnią ważną rolę w procesie kształtowania się poczucia własnej wartości. Warto w codziennym kontakcie z uczniami pamiętać o ważnej roli dorosłych.

Źródła:
Pygmalion In The Classroom: Teacher Expectation and Pupils’ Intellectual Development (Robert Rosenthal i Lenore Jacobson, 1968).

Dweck C., Nowa psychologia sukcesu, wyd. Muza, 2013

Steinke-Kalembka J., Dodaj mi skrzydeł! Jak rozwijać u dzieci motywację wewnętrzną?, wyd. Samo Sedno, 2017

Zimbardo P.G., Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.