„Zaburzenia odżywiania” – jakie skojarzenia przychodzą Ci do głowy gdy słyszysz to hasło? Być może jest to obrazy młodej kobiety o skrajnie niskiej masie ciała lub prowokującej wymioty po spożyciu dużej ilości jedzenia. A może powracają do Ciebie pełne nieprzyjemnych emocji wspomnienia rzeczywistych sytuacji z Twojego życia, gdy Ty lub ktoś Ci bliski zmagał się (lub nadal zmaga się) z ich symptomami. Niezależnie od tego jaka jest Twoja dotychczasowa wiedza i doświadczenia, zachęcam Cię do wspólnego przyjrzenia się temu tematowi z bliska. Dlaczego? Świat zaburzeń odżywiania jest rozległy i zawiły, a statystki ich występowania niedoszacowane. Pomimo zwiększającej się stopniowo świadomości społecznej, lawinowo wzrasta ilość przekazów medialnych normalizujących zaburzone zachowania związane z odżywianiem i stosunkiem do ciała. Kultura diet¹ nie daje za wygraną. Wpływa to na powstawanie zniekształceń w naszym myśleniu o zdrowych zachowaniach żywieniowych, a następnie wzrost odsetka osób doświadczających trudności w tym obszarze. Budowanie rzetelnej wiedzy na temat zaburzeń odżywiania jest jednym z elementów profilaktyki oraz wczesnej diagnostyki, co przekłada się na zwiększenie prawdopodobieństwa powodzenia procesu zdrowienia osoby, która ich doświadcza. Twoja wiedza może przyczynić się zatem do poszerzania świadomości wśród uczniów oraz uważności ich rodziców, jak również obniżyć Twój poziom napięcia w sytuacji kontaktu z osobą chorującą.

KONTINUUM

Zaburzenia odżywiania to różnorodna grupa zaburzeń psychicznych charakteryzujących się zniekształconymi postawami względem jedzenia, a w części również ciała. W Polsce, ich oficjalnej diagnozy dokonuje się obecnie na podstawie kryteriów zawartych w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10². Ze względu na ciągłą ewolucję kryteriów diagnostycznych w czasie, specjaliści wspomagają się równolegle bardziej aktualnymi klasyfikacjami – DSM-5 autorstwa Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, jak również oczekującą na polskie tłumaczenie aktualizacją ICD – ICD-11. To właśnie dzięki informacjom zawartym w wymienionych opracowaniach możemy zaznajomić się z symptomami charakterystycznymi dla poszczególnych jednostek chorobowych, np. anoreksji, bulimii, napadowego objadania się i in.³. Dowiemy się również, że istnieje w nich miejsce na tak zwane „inne” lub „nieokreślone” zaburzenia odżywiania się, co wskazuje na potrzebę oferowania wsparcia również wśród osób, które chorują atypowo i/lub doświadczają cierpienia nie spełniając kompletu kryteriów konkretnego zaburzenia. Co więcej, coraz częściej proponuje się podejście oparte o diagnozę na podstawie kontinuum zachowań żywieniowych, nie sztywnego, zero-jedynkowego podejścia zaburzenie vs. brak zaburzenia. U jego podstaw leży założenie, że to, co różni zaburzone odżywianie od zaburzeń odżywiania, to nasilenie i szkodliwość objawów: obsesyjnych myśli, nieprzyjemnych emocji czy destrukcyjnych zachowań względem jedzenia i/lub ciała. Diagnoza oparta o kontinuum uwzględnia zatem nie tylko osoby spełniające kryteria diagnostyczne zaburzeń odżywiania, jak również osoby w grupie podwyższonego ryzyka. Warto pamiętać, że wsparcie i podjęcie działań terapeutycznych jest wskazane niezależnie od tego, w którym miejscu skali zaburzeń znajduje się obecnie osoba w Twoim otoczeniu.

„TO TYLKO JEDZENIE”

Pomimo wspomnianej powyżej wzrastającej świadomości w zakresie zaburzeń odżywiania, w ich postrzeganiu króluje wciąż wiele mitów. Stała obecność zniekształconych przekonań może powodować spadek efektywności i jakości wsparcia udzielanego osobom, które mogą go potrzebować. Zestawienie pomocne w ich uelastycznieniu, przedstawia amerykańskie stowarzyszenie NEDA – National Eating Disorders Association. Materiał może posłużyć za wstęp do edukacji własnej lub dyskusji w środowisku szkolnym⁴. Przyjrzyjmy się mu bliżej.

Jedno z głównych zniekształceń dotyczy odpowiedzi na pytanie: kto choruje na zaburzenia odżywiania? Nieprawdą jest aby dotyczyły one wyłącznie nastolatek płci żeńskiej czy młodych kobiet. Jest to grupa podwyższonego ryzyka ich rozwoju jednak zaburzenia odżywiania mogą przydarzyć się każdej osobie niezależnie od wieku, płci, rasy, orientacji seksualnej, statusu społecznego czy masy ciała. Warto tu podkreślić, że waga osoby chorującej może nie odbiegać od przyjętej normy (BMI). Również jej wygląd nie musi wskazywać na występowanie jakichkolwiek problemów zdrowotnych w zakresie ciała lub psychiki. Paradoksalnie promowane i gloryfikowane w mediach społecznościowych „fit” sylwetki mogą często być efektem zaburzonych zachowań zdrowotnych. Ma to wyjątkowe znaczenie wśród mężczyzn, dla których w przebiegu zaburzeń odżywiania kluczowe staje się często budowanie umięśnionej sylwetki.

Zaburzone zachowania żywieniowe u dzieci i młodzieży mogą budzić wiele lęku i niezrozumienia wśród obserwatorów ich rozwoju – rodziców, nauczycieli, rówieśników. W ich myślach może powstać wiele czarno-białych interpretacji czy ocen będących próbą poradzenia sobie z nieznaną, trudną sytuacją: „Po prostu chce zwrócić na siebie uwagę. Powinien zacząć jeść, a wszystkie jego problemy znikną”, „Jak można się tak obżerać ?! Odstaw słodycze, zacznij się ruszać, a na pewno schudniesz.”. Aby uniknąć ich negatywnego wpływu, warto zadbać o działania psychoedukacyjne. Zaburzenia odżywiania to nie epizod, faza w rozwoju czy wybrany styl życia, a choroba o wieloczynnikowym bio-psycho-społecznym podłożu. Rozwija się stopniowo, często skutecznie maskowana i trudna do uchwycenia nawet przez najbliższe otoczenie. Może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, a nawet śmierci w wyniku wyniszczenia organizmu lub śmierci samobójczej. Zaburzenia odżywiania zajmują drugie miejsce pod względem śmiertelności ze wszystkich zaburzeń zdrowia psychicznego, wyprzedzając jedynie uzależnienie od opioidów⁵.Nie miną samoistnie, w wyniku silnego postanowienia, ani z czasem. W wielu przypadkach współwystępują z innymi zaburzeniami natury psychicznej. Nieleczone ulegają utrwaleniu. Zachowania osoby chorej to często jedyny znany jej obecnie sposób radzenia sobie z doświadczanymi trudnościami poza żywieniowymi. Choroba jest kryzysem dla jednostki, jak również całego jego otoczenia. Zrozumienie jej indywidualnego charakteru i przebiegu, jak również podjęcie systematycznych działań terapeutycznych we współpracy ze specjalistami (lekarz rodzinny, endokrynolog, psychiatra, psychoterapeuta, dietetyk) na możliwie wczesnym etapie pozwala na pełne wyzdrowienie.

CZERWONE FLAGI

Doświadczanie zaburzeń odżywiania łączy się z wieloma nieprzyjemnymi emocjami oraz negatywnymi konsekwencjami. Nie możemy zapobiec wszystkim czynnikom ich rozwoju. Możemy jednak zapoznać się z ich najbardziej charakterystycznymi symptomami. Pozwoli to na podjęcie działań na wczesnym etapie zaburzenia i zwiększy szanse na udzielenie skutecznego wsparcia.

Poniższe zestawienie⁶ stanowi przegląd prawdopodobnych sygnałów ostrzegawczych, które mogą występować w różnym zakresie oraz nasileniu u różnych osób zarówno w środowisku szkolnym, jak i domowym. Warto przedstawić je rodzicom Twoich uczniów.

ZMIANY ZWIĄZANE Z JEDZENIEM:

· ograniczenie ilości jedzenia lub okresowo wzmożone jedzenie,

· wyrzucanie lub chowanie jedzenia,

· częstsze niż dotychczas jedzenie w samotność lub w nietypowych dla tego miejscach, np. w toalecie,

· jedzenie wyłącznie o sztywno wyznaczonych godzinach,

· uważne selekcjonowanie produktów do spożycia, kategoryzowanie ich na zakazane vs. dozwolone,

· silne zaangażowanie w samodzielne przygotowywanie posiłków, odmawianie posiłków kupionych lub przygotowywanych przez kogoś innego,

· zwiększenie ilości przyjmowanych płynów: wody, kawy, napojów gazowanych, energetycznych w celu niwelowania odczucia głodu,

· prowokowanie wymiotów lub stosowanie środków przeczyszczających.

ZMIANY EMOCJONALNE I DOTYCZĄCE BIEŻĄCEGO ZACHOWANIA:

· rozdrażnienie,

· labilność emocjonalna,

· lęk przed wzrostem masy ciała,

· spadek koncentracji, zwiększenie trudności w nauce,

· częsta kontrola masy i rozmiarów ciała,

· zwiększona aktywność fizyczna lub częstsze i dłuższe wizyty w toalecie, szczególnie po posiłkach,

· wzmożona aktywność fizyczna, również w nietypowych kontekstach i miejscach, np. w sypialni, na przerwach w szkole,

· zmiana stylu ubierania się na obszerny,

· wycofanie z relacji rówieśniczych/rodzinnych,

· zachowania autoagresywne.

ZMIANY FIZYCZNE:

· spadek, wzrost, wahania masy ciała,

· zaburzenia hormonalne,

· niedobory pokarmowe widoczne w wynikach badań krwi,

· zawroty głowy, omdlenia,

· erozja szkliwa na zębach, zgrubienia lub rany na dłoniach, powiększenie ślinianek w wyniku prowokowania wymiotów,

· suchość i zmiana kolorytu skóry,

· zwiększona tendencja do odczuwania zimna,

· wzmożona męczliwość.

Jeśli w Twojej placówce nie obowiązują na ten moment „dobre praktyki” związane z postępowaniem w wypadku zaobserwowania sygnałów zaburzeń odżywiania wśród uczniów, zachęcam Cię do podjęcia działania w kierunku ich stworzenia. Zaangażuj innych członków szkolnej społeczności, którzy mogą Ci w tym pomóc np. szkolnego psychologa. Swoje działania skierujcie również w stronę rodziców oraz samych uczniów, dzieląc się zdobytą wiedzą i doświadczeniami, zachęcając do otwartej dyskusji w atmosferze bezpieczeństwa, współpracy i akceptacji. W zależności od obecnej gotowości, możesz być wyłącznie inicjatorem działań, jak również liderem zmiany. Nie pozostawaj jednak obojętna/y.

 

Jeśli jesteś zainteresowana/y dalszym poszerzaniem swojej wiedzy w zakresie zaburzeń odżywiania i poszukujesz źródeł rzetelnej informacji, zachęcam Cię do przyjrzenia się poniższym rekomendacjom:

· szczerasfera.pl/

· centrumzaburzenodzywiania.pl

· nationaleatingdisorders.org  (materiały w języku angielskim)

· „Zaburzenia odżywiania u dzieci i młodzieży” Jagoda Różycka

· „Głodne” Klaudia Stabach

---

1 po więcej informacji o kulturze diet kliknij tutaj: https://www.dbamocud.pl/kultura-diet/

2 https://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/icd10/pdf/ICD10TomI.pdf

3 po więcej informacji na temat charakterystyki poszczególnych zaburzeń w przystępnej i rzetelnej formie kliknij tutaj: https://szczerasfera.pl/sfera-wiedzy-zaburzenia-odzywiania/

4 https://www.nationaleatingdisorders.org/sites/all/themes/neda3/images/9truthpdf.pdf

5 Chesney, E., Goodwin, G. M., & Fazel, S. (2014). Risks of all-cause and suicide mortality in mental disorders: a meta-review. World Psychiatry, 13(2), 153-160.

6 na podstawie Lask, B., & Bryant-Waugh, R. (Eds.). (2007). Eating Disorders in Childhood and Adolescence (3rd Ed.).