Czas niepewności, czas niepokoju – jak sobie radzić z emocjami w czasie kryzysu.
Scenariusz zajęć dla szkoły ponadpodstawowej.
CZAS REALIZACJI ZAJĘĆ: 3 godziny (4 x 45 minut)
CEL OGÓLNY:
Rozwijanie umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami, związanymi z sytuacją kryzysową (pandemia, kryzys klimatyczny, kryzys osobisty etc.).
CELE SZCZEGÓŁOWE:
Po zakończeniu zajęć uczeń:
1. rozróżnia emocje podstawowe i wyjaśnia ich rolę w funkcjonowaniu człowieka;
2. rozpoznaje emocje u siebie samego, ma świadomość indywidualnej formy ich ekspresji;
3. definiuje pojęcia strach, lęk, niepokój, potrafi wskazać różnice pomiędzy nimi;
4. rozumie znaczenie wpływu mediów na eskalację napięcia i niepokoju u odbiorców;
5. rozumie znaczenie wpływu edukacji i konieczności aktualizowania danych o świecie i najbliższym otoczeniu, w celu obniżenia napięcia i niepokoju;
6. zna założenia filozofii stoików i wynikające z niej wskazówki wspierające radzenie sobie z trudnościami;
7. zna i potrafi zastosować alternatywne metody radzenia sobie ze stresem i napięciem, takie jak joga, medytacja, wizualizacja.
METODY/TECHNIKI PRACY:
1. metody podające w formie mini-wykładów;
2. metody problemowe aktywizujące w formie dyskusji, pracy w grupach, rozwiązywania quizu;
3. metody praktyczne w formie zadania praktycznego, ćwiczenia.
FORMY NAUCZANIA:
1. indywidualna;
2. praca w podgrupach;
3. praca z całą grupą.
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
1. telefony komórkowe/smartfony (przynajmniej jeden na parę uczniów) alternatywnie: dostęp do komputerów w pracowni informatycznej z dostępem do internetu;
2. komputer z dostępem do internetu dla nauczyciela;
3. rzutnik;
4. tablica wirtualna / lub ekran;
5. papier A3 (lub papier do flipcharta), markery;
6. aplikacje internetowe – wszystkie w wersji darmowej:
– czytniki kodów QR;
– mentimeter.com;
– quizizz.com;
– You Tube;
– spotify.com.
OPIS PRZEBIEGU ZAJĘĆ/LEKCJI:
Łączna ilość czasu na WPROWADZENIE i CZĘŚĆ I = 45min
WPROWADZENIE:
(czas; 10 min)
Powitanie, czynności wstępne (np. sprawdzenie obecności), informacje logistyczne. Nauczyciel informuje uczniów, że przez kilka najbliższych spotkań (lub przez kilka najbliższych godzin) będą się zajmować emocjami i odczuciami towarzyszącymi nam w czasie gdy przeżywamy kryzys czy to osobisty, indywidualny związany np. z chorobą, stratą, żałobą czy też bardziej ogólną sytuacją (np. w chwili obecnej: pandemia, zagrożenie kryzysem klimatycznym etc.).
Ćwiczenie 11:
Nauczyciel prosi uczniów o wejście na stronę www.menti.com (instrukcja obsługi aplikacji została zamieszczona przy końcu tekstu) za pomocą telefonu lub komputera, podaje kod dostępu lub wyświetla kod QR, który uczniowie mogą skopiować i łatwo przenieść się na stronę aplikacji
W aplikacji www.mentimeter.com, nauczyciel przygotowuje pytanie:
„Jak JEDNYM SŁOWEM podsumowałbyś emocje, które towarzyszą Ci w chwili gdy przeżywasz kryzys?”
W zakładce TYPE, wybieramy opcję „WORD CLOUD – wyniki głosowania pojawią się w postaci chmury słów. Nauczyciel prezentuje wyniki na ekranie/tablicy widocznej dla wszystkich.
Omówienie wyników zaprezentowanych na tablicy. Nauczyciel zwraca uwagę na słowa, które się pojawiły, czy wskazują tylko emocje tzw. trudne, czy także pozytywne. Zwraca uwagę na te, które są „najpopularniejsze” czyli wskazane przez większą ilość osób (czcionka jest wówczas większa od pozostałych).
Podsumowanie ćwiczenia: emocje które się pojawiły na planszy będą tematem naszych spotkań /spotkania. Będziemy rozmawiać o tym w jaki sposób sobie z nimi radzimy, w jaki sposób się ujawniają, co je napędza a co pomaga je wyciszyć.
(instrukcja jak korzystać z programu znajduje się poniżej)
ROZWINIĘCIE: CZĘŚĆ I – EMOCJE
Ćwiczenie 2 – BINGO2 (załącznik 1- do pobrania na końcu tekstu)
(czas: 5 min)
Rozdajemy uczniom formularz do gry BINGO (patrz załącznik) – prosimy aby zapoznali się z zawartością okienek i sprawdzili czy mogą skreślić 4 okienka pionowo, poziomo lub na skos – chodzi o okienka zawierające treści, z którymi się identyfikują. Komu się udało, krzyczy: bingo!
Podsumowanie ćwiczenia: ilu osobom „udało się” skreślić 4 okienka, jak często doświadczają podobnych uczuć, kto nie skreślił żadnego okienka? Czy w ogóle jest taka osoba? WSZYSCY odczuwamy trudne emocje, WSZYSCY mierzymy się z lękiem , strachem, niepokojem.
Ćwiczenie 3 – definiowanie3
(czas: 20 min)
Nauczyciel dzieli uczniów na 4-osobowe grupy, rozdaje arkusze papieru i markery. Zadaniem grup jest zdefiniować konkretną emocję – czemu służy, jakie reakcje wywołuje w naszym ciele, o czym nas informuje?
WPROWADZENIE MERYTORYCZNE: Jednym z największych badaczy emocji jest Paul Ekman. Przez 30 lat badał zachowania niewerbalne w Ameryce Pd., Japonii, Izraelu, na Nowej Gwinei, w Związku Radzieckim, w Europie i USA. Obserwował członków wyizolowanych kultur, czy tak samo odbierają i wyrażają emocje. Skupiał się na wzroki i gestom rąk i ramion. Odkrył, że istnieje grupa emocji uniwersalnych dla różnych kultur i ras, tak samo wyrażanych i występujących w podobnych sytuacjach. W 1972 Ekman podał listę podstawowych emocji: gniew, zaskoczenie, odraza, strach, szczęście i smutek. W latach dziewięćdziesiątych lista ta uległa rozszerzeniu. Jednak dzięki nowej technice i oprogramowaniu naukowcy z Instytutu Neurobiologii i Psychologii Uniwersytetu w Glasgow kwestionują to i sugerują, że w rzeczywistości istnieją tylko cztery emocje: szczęście, smutek, strach / zaskoczenie oraz gniew / obrzydzenie. To dlatego, że strach i zaskoczenie wyglądały bardzo podobnie, dzieląc ten sam wyraz twarzy uniesionych brwi, podobnie jak gniew i obrzydzenie, które charakteryzował pomarszczony nos.
Naukowcy są przekonani, że cztery podstawowe emocje – szczęście, smutek, strach i obrzydzenie są napędzane przez naciski biologiczne, a zaskoczenie i gniew napędzane są presją społeczną.
Uczniowie definiują i charakteryzują – korzystając z własnych doświadczeń ale też informacji zaczerpniętych z internetu – jedną wylosowaną emocję:
– STRACH
– ZŁOŚĆ
– RADOSĆ,
– SMUTEK
– LĘK
– ZASKOCZENIE
– WSTRĘT
Uczniowie przedstawiają dowolnie graficzne zebrane informacje (opis, plakat, grafika) na forum klasy.
Ćwiczenie 4
(czas: 10 min)
Wspólne oglądanie filmu o emocjach – dostępny na You Tube (czas 7minut)
animacja „Alfred & Shadow – A short story about emotions” (polskie napisy)
Podsumowanie – rozmowa czy informacje przedstawione w animacji są zbieżne z materiałem przygotowanym przez uczniów w poprzednim ćwiczeniu? Czy coś ich zaskoczyło?
ROZWINIĘCIE: CZĘŚĆ II – STRACH vs LĘK
(Łączna ilość czasu na CZĘŚĆ II = 45min)
Wprowadzenie do ćwiczenia: Nauczyciel prosi, aby uczniowie przypomnieli sobie plakaty dotyczące emocji i skupili się na dwóch przedstawiających: strach i lęk – jakie widzicie podobieństwa a jakie różnice?
Ćwiczenie 5:
Kim/czym jest Twój Strach? – portret pamięciowy (Praca indywidualna)
(czas: 15 min)
Instrukcja dla uczniów:
Na kartce, w ciszy, nie dzieląc się z innymi, wymień po kolei wszystko co cię niepokoi, martwi, czego się boisz.
Przyjrzyj się teraz kolejnym punktom z Twojej listy (jeśli jest ich wiele, wybierz trzy: albo pierwsze w kolejności, albo te, które uważasz na najważniejsze). Postaw sobie poniższe pytania w stosunku do każdego z twoich zmartwień/niepokojów.
1. Czy problem istnieje w otaczającym cię świecie zewnętrznym?
2. Jeśli odpowiedziałeś twierdząco na pierwsze pytanie, to czy możesz zrobić coś, co natychmiast go rozwiąże?
OMÓWIENIE:
Ćwiczenie to służy refleksji, które z towarzyszących Ci obaw i zmartwień mają źródło w realnym zagrożeniu czy są jedynie twoją wytworem Twojej nadmiernej wyobraźni i podświadomości. W pierwszym wypadku ( jeśli na pytanie nr 1 odpowiedziałeś twierdząco) możesz podjąć konkretne działania aby to źródło zlikwidować albo jeśli jest to poza twoimi możliwościami – to skupić się na zapewnieniu sobie maksymalnego komfortu psychicznego jaki tylko uda Ci się osiągnąć w sytuacji zagrożenia.
W drugim przypadku (czyli jeśli na pytanie nr1 odpowiedziałeś przecząco) uzyskałeś pewność, że uczucie, które Ci towarzyszy to niepokój lub lęk pozbawiony konkretnej, realnej przyczyny, i potrzebujesz innych strategii do radzenia sobie z nim. Wiele wskazówek i wyjaśnień dotyczących tego jak radzić sobie z bezprzedmiotowym uczuciem niepokoju znajdziesz w książce „W pułapce niepokoju. Jak przechytrzyć własny mózg i przestać się zamartwiać” Dawid A. Carbonell Wyd. Uniwerytetu Jagielońskiego
Jeśli wciąż nie jesteś pewny, do której grupy zaliczyć swój niepokój spróbuj odpowiedzieć na kolejne pytania:
– Czy ta myśl jest stała w czasie?
– Czy była taka sama przez ostatnie siedem dni?
– A przez siedem tygodni?
– A może ulega ona zmianom – może moje nastawienie bywa czasem bardziej optymistyczne i wtedy zdaję sobie sprawę, ze myśl jest przesadzona?
– Czy myśl nasila się i słabnie, tak jak to się dzieje z emocjami?
Jeśli te niekomfortowe uczucia pojawiają się i znikają, nasilając się np. w czasie gdy Twoja uwaga nie jest zaprzątnięta czym innym, prawdopodobnie odczuwasz nadmierny NIEPOKÓJ. Zjawisko to jest bardzo powszechne i dotyka bardzo wielu osób, dotyczy nawet ok 20% ludzi na całym świecie. Może przybrać postać zaburzenia odczuwania uogólnionego lęku, lub napadów paniki – jeśli doświadczasz jednego z nich, wskazane jest abyś zwrócił się o pomoc do profesjonalisty: psychologa lub psychiatry. Odpowiednio prowadzona psychoterapia, wspierana farmakoterapią, pomogą uwolnić CI się od prześladującego się dyskomfortu.
Ćwiczenie 64
Metoda JIGSAW (wersja uproszczona) „Od laika do stoika”
(czas: 25 min)
Ćwiczenie służy poznaniu innych metod radzenia sobie z uczuciami niepokoju lub lęku, wykorzystując strategie proponowane przez współczesnych stoików.
Czym jest STOICYZM – krótkie wyjaśnienie.
Klasę 25-osobową dzielimy na 5 grup po 5 osób („nadwyżkowe” osoby przyłączamy do poszczególnych grup wg, uznania, mogą wówczas pracować w parze z innym uczniem). Jeśli pracujemy z mniejszą grupą możemy podzielić 4×4 osoby jeśli z pełną klasą 32-osobową, stworzyć dwie podgrupy 4×4. Każda z podgrup otrzymuje link do odsłuchania jednego podcastu „Od laika do stoika” Andrzeja Bernardyna. Każdy podcast trwa ok 3 min, zawiera także transkrypcję, dla osób, które wolą pracę z tekstem. Każda podgrupa przez 5 minut omawia zawartość wystąpienia, ustala najważniejsze fakty/informacje/ wskazówki, które chciałaby przekazać kolegom. Członkowie tej podgrupy stają się ekspertami w danym temacie.
Eksperci rozchodzą się, łącząc się z członkami z innych grup – tak aby na nowo skompletowane podgrupy składały się z w ekspertów każdego tematu. Każdy z ekspertów przedstawia swój temat, zgodnie z ustaleniami wyniesionymi ze swojej macierzystej grupy.
Tematy do wyboru dostępne na bezpłatnej aplikacji SPOTIFY.com:
1. Sticka modlitwa
2. Wymyślone zmartwienia
3. Ignoruj to, co niezależne
4. Przeszkody
5. Powody do zmartwień
Podsumowanie ćwiczenia: którą ze strategii stoickich uważasz za najbardziej przydatną dla Ciebie?
(czas: 5 minut)
ROZWINIĘCIE: CZĘŚĆ III – EMOCJE vs WIEDZA (FAKTY)
(Łączny czas na CZĘŚĆ III = 45min)
Ćwiczenie 8
O czym donoszą media?
(czas: 5 min)
Uczniowie podzieleni na pary, wyszukują bieżące newsy /nagłówki portali informacyjnych. Można zapisać je na flipcharcie, lub użyć aplikacji mentimeter (w zakładce TYPE, wybieramy opcję „OPEN ENDED” – wyniki głosowania pojawią się w postaci tytułów w ramkach).
Omawiamy wyniki: jak wiele z newsów zawiera pozytywne, optymistyczne informacje, jak wiele negatywne/dramatyczne? Czy takie są realne proporcje wydarzeń pozytywnych/negatywnych na świecie?
Ćwiczenie 95
Czy znasz fakty?
(czas 10 min)
Uczniowie, indywidualnie za pomocą aplikacji Quizizz* ( na telefonach lub komputerach) wykonują test pt. „FACTFULNESS” – 10 pytań.
Aplikacja umożliwia sprawdzenie wiedzy (uczestnik natychmiast otrzymuje informacje która odpowiedź jest prawidłowa. Pytania do quizu zaczerpnięte są z książki Hansa Roslinga „Factfulness”.
Dostęp do quizu uczniowie mogą zdobyć poprzez link lub kod QR:
1. Omówienie wyników quizu- największe zaskoczenie/niespodzianki? Kto popełnił najmniej błędów i dlaczego?
2. Jaka jest średnia prawidłowych odpowiedzi w grupie i dlaczego tak się dzieje? – dyskusja
Podsumowanie ćwiczenia: wspólne obejrzenie wystąpienia TED:
Hans Rosling „Jak przestać być ignorantem” (18 min).
ćwiczenie 10
(czas: 10 min)
Uczniowie sporządzają listę/katalog stron, na których można znaleźć wiarygodne i aktualizowane informacje o świecie
Alternatywnie: listę stron/portali etc. gdzie można znaleźć głownie POZYTYWNE informacje .
Podczas omówienia rozważcie propozycję czy udostępnić taki katalog do użytku publicznego?
W szkolnej bibliotece, na stronie/ mediach społecznościowych swojej szkoły? Kto byłby zainteresowany?
Zakończenie CZĘŚĆ IV – podsumowanie i ewaluacja
Ćwiczenie 116
W jaki sposób radzić sobie z emocjami/ zyskać odporność?
(czas: 12 min)
Demonstracja ćwiczenie z ciałem i oddechem:
Można wykorzystać dostępne na YT filmiki z medytacją prowadzoną np.;
Małgorzata Mostowska Medytacja Prowadzona – Oddech i Uważność (czas: 10min)
bądź np. kilkuminutowa przerwa od pracy
Małgorzata Mostowska Joga przy Biurku – Przerwa w Pracy (czas: 8 min)
Podsumowanie: (czas: 12 min)
Nauczyciel / osoba prowadząca przygotowuje i przedstawia streszczenie zajęć – jako prowadzący przypomina wszystkie ćwiczenia, które wykonali uczniowie, przedstawia podsumowanie omawianych technik.
EWALUACJA – (czas 20 min)
Nauczyciel zaprasza do ewaluacji WSZYSTKICH uczestników zajęć – każdy ma szansę wypowiedzieć się w kręgu (jeśli pracujecie zdalnie albo warunki są niesprzyjające do pracy – przygotuj ewaluację za pomocą aplikacji www.mentimeter.com W zakładce TYPE, wybieramy opcję „OPEN ENDED” – zadbaj aby wszyscy zobaczyli wyniki, które pojawią się w postaci zdań w ramkach).
Do ewaluacji wykorzystaj technikę zdań niedokończonych (do wyboru):
– Najbardziej podobało mi się ………..
– Dowiedziałem(-łam) się……………………
– Poznałem(-łam)…………………………….
– Zapamiętam, że…………………………….
ALTERNATYWNIE: Nauczyciel może poprosić uczniów aby przygotowali w grupach 3, 4-osobowych małe podsumowanie (w formie scenki, plakatu, prezentacji) całego cyklu zajęć – w oparciu o pytania ewaluacyjne. W takim wypadku należy zadbać aby każda grupa zaprezentowała wyniki swojej pracy.
KOMENTARZ METODYCZNY:
1. Scenariusz został tak skonstruowany, aby można było warsztaty przeprowadzić w wersji stacjonarnej jak i w wersji on-line podczas pracy zdalnej (platformach TEAMS lub ZOOM, które umożliwiają też tworzenie odrębnych pokojów pracy dla podgrup). Wszystkie zaproponowane ćwiczenia można przeprowadzić zdalnie.
2. Zajęcia mogą być poprowadzone jako dłuższe warsztaty (łącznie 3 godziny zegarowe), podzielone na dwa półtoragodzinne moduły lub 4 odrębne lekcje, prowadzone cyklicznie (np. w ramach godzin wychowawczych). Decyzja zależy od nauczyciela prowadzącego oraz możliwości techniczno-logistycznych placówki.
3. Aplikacja www.mentimeter.com jest prostą w obsłudze, darmową i ogólnie dostępną aplikacją która może uatrakcyjnić zajęcia, stworzyć szansę na zaktywizowane WSZYSTKICH uczestników (także nieśmiałych i tych którzy zwykle nie zabierają głosu), sprawdzi się podczas zajęć stacjonarnych i on-line, gdzie aktywizacja uczestników przed ekranem bywa szczególnym wyzwaniem www.mentimeter.com.
4. W momencie udostępnienia własnej prezentacji, aplikacja oferuje możliwość skopiowania linku z dostępem oraz automatycznie generuje kod QR, który również możemy wykorzystać ułatwiając uczestnikom dostęp.
5. Należy pamiętać że kod dostępu w postaci cyfr w aplikacji działają tylko przez dwa dni, dlatego jeśli korzystamy wielokrotnie ze stworzonej przez siebie prezentacji- musimy każdorazowo aktualizować kod.
Kod QR działa natomiast bez względu na ilość czasu jaka upłynęła między stworzeniem prezentacji a jej wykorzystaniem.
6. W ramach przygotowania do zajęć, warto poprosić wcześniej aby uczniowie zainstalowali czytniki kodów QR w swoich smartfonach.
7. Zajęcia należy przeprowadzić w sali, w której jest dostęp do Internetu. Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi powinni mieć więcej czasu na pozyskiwanie informacji. Powinny być one zapisane w sposób czytelny i zrozumiały, bez specjalistycznego, trudnego słownictwa.
Instrukcja obsługi aplikacji mentimeter
Odnośniki do ćwiczeń:
- ad ćwiczenie 1
Praca z aplikacją mentimeter umożliwia włączenie WSZYSTKICH uczniów jednocześnie: każdy może zabrać głos, jednocześnie zachowując anonimowość, dzięki czemu może sobie pozwolić na szczerość. To bardzo trudna do osiągnięcia sytuacja podczas pracy z liczną i zróżnicowaną grupą, zwł. w zantagonizowanym lub słabo zintegrowanym zespole klasowym. W „chmurze słów” słowa, które się powtarzają będą przybierać większą czcionkę, dzięki czemu uczestnicy orientują się, które słowo/pojęcie/zjawisko jest także najbardziej popularne – co może być istotną informacją, że nie tylko oni go doświadczają. - ad ćwiczenie 2
Jeśli pracujemy zdalnie kartę BINGO można wyświetlić/udostępnić na ekranie, bądź zamieścić w postaci załącznika, aby uczestnicy mogli ściągnąć to na swoje komputery. W realu karty do BINGO możemy wydrukować w kilku kolorach- każdy kolor z zestawie 4 sztuk. W kolejnym ćwiczeniu dzielimy uczniów na grupy, kolory mogą to ułatwić: dobierają się w 4-osobowe podgrupy np. czerwoni, niebiescy itd. - ad ćwiczenie 3
jeśli pracujemy zdalnie, podział na grupy jest również możliwy w aplikacja ZOOM, TEAMS, wówczas arkusz papieru zastępuje white board dostępne uczestnikom w aplikacji, lub dokumenty word, które udostępnią na ekranie podczas prezentacji na forum - ad ćwiczenie 6
Zasady prawidłowo przeprowadzonej metody JIGSAW (układanka) można znaleźć m.in. w opracowaniu Marty Jankowskiej na portalu Kreatywna Pedagogika - ad. ćwiczenie 9
Quizizz – darmowa aplikacja do tworzenia quizów quizizz.com
Tutorial jak korzystać z aplikacji.
Więcej o aplikacji.
Jest możliwe uruchomienie quizu także w wersji umożliwiającej rywalizację w grupie – emocje są wtedy większe. W atmosferze rywalizacji uczestnicy jednak mniej skupiają się na zawartości merytorycznej i w efekcie mniej zapamiętują - ad ćwiczenie 11
Na potrzeby tych końcowych zajęć warto inaczej zaaranżować salę lekcyjną (krzesła ustawić w kręgu) lub wykorzystać inną salę (bibliotekę, małą salę gimnastyczną) spotkanie w kręgu sprzyja otwartości i zachęca do wymiany myśli, jest też bardziej przyjazne w sytuacji, gdy chcemy poćwiczyć. Warto wówczas odwrócić krzesła do zewnątrz, aby osoby ćwiczące/medytujące zyskały na prywatności i nie patrzyły na siebie nawzajem. Ćwiczenie to może wywołać dyskomfort, spowodować śmiech i żarty – mimo to, warto zachęcić młodzież do podjęcia próby, i poprosić, aby nawet jeśli nie odnajdują się w tych ćwiczeniach nie przeszkadzały pozostałym.
BIBLIOGRAFIA:
- „W pułapce niepokoju. Jak przechytrzyć własny mózg i przestać się zamartwiać” Dawid A. Carbonell Wyd. Uniwerytetu Jagielońskiego
- „Factfulness. Dlaczego świat jest lepszy, niż myślimy, czyli jak stereotypy zastąpić realną wiedzą” Hans Rosling Wydawnictwo: Media Rodzina
- „Lęk Neuronauka na tropie źródeł lęku i strachu” Joseph Ledoux Wydawnictwo: Copernicus Center Press
- „Dzień z życia Twojego ciała. Seks, sen, picie, jedzenie, marzenia” Jennifer Ackerman Wyd. Bookmarket
- „Nie strach się bać.” Lawrence J. Cohen, , wydawnictwo: Mamania
- „Sztuka życia według stoików” Stankiewicz Piotr Wydawnictwo W.A.B.
- „Od laika do stoika” – strona (blog, kurs) Andrzej Bernardyn
- Podcasty (z transkrypcją) www.odlaikadostoika.pl/podcast
- Artykuł Co robić by twoja emocjonalność stała się twoją silną stroną? (Racjonalna Samo-Analiza (RSA)
- Artykuł „Nic nie wiecie o świecie” Jaś Kapela Krytyka Polityczna dostęp 14.10.2020
- www.krytykapolityczna.pl
Autorka tekstu: Pani Agnieszka Ratajczak-Mucharska, która zajęła pierwsze miejsce w Konkursie dla Nauczycieli na najciekawszy scenariusz zajęć wychowawczych z wykorzystaniem nowych technologii w kategorii: scenariusze dla szkół ponadpodstawowych.
